ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΡΙΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ
Η διδασκαλία του Μαρξ προκαλεί σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο την μεγαλύτερη εχθρότητα και το μίσος όλης της αστικής επιστήμης (και της επίσημης και της φιλελεύθερης), πού βλέπει στον μαρξισμό κάτι σαν μια «βλαβερή αίρεση». Διαφορετική στάση δεν μπορούμε να περιμένουμε, γιατί δεν μπορεί να υπάρχει «αμερόληπτη» κοινωνική επιστήμη σε μια κοινωνία χτισμένη πάνω στην ταξική πάλη. Έτσι ή αλλιώς όλη ή επίσημη και η φιλελεύθερη επιστήμη υπερασπίζει τη μισθωτή δουλεία, ενώ ο μαρξισμός έχει κηρύξει αμείλικτο πόλεμο ενάντια σ' αυτήν την δουλεία. Το να περιμένει κανείς αμερόληπτη επιστήμη μέσα στην κοινωνία της μισθωτής δουλείας είναι μια τόσο κουτή αφέλεια, όπως το να περίμενει αμεροληψία από τους εργοστασιάρχες στο ζήτημα, αν θα πρέπει να αυξήσουν το μεροκάματο των εργατών ελαττώνοντας τα κέρδη του κεφαλαίου.
Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Η ιστορία της φιλοσοφίας και η ιστορία της κοινωνικής επιστήμης δείχνουν πεντακάθαρα ότι στο μαρξισμό δεν υπάρχει τίποτα, που να μοιάζει με «σεκταρισμό» (αιρετισμό) με την έννοια κάποιας κλειστής, αποστεωμένης διδασκαλίας, που εμφανίστηκε έξω από την λεωφόρο της ανάπτυξης του παγκόσμιου πολιτισμού. Αντίθετα, όλη η μεγαλοφυία του Μαρξ βρίσκεται ακριβώς στο ότι έδωσε απαντήσεις στα ερωτήματα, που είχε πια βάλει η πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας. Η διδασκαλία του γεννήθηκε σαν κατευθείαν και άμεση συνέχιση της διδασκαλίας των πιο μεγάλων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού.
Η διδασκαλία του Μαρξ είναι παντοδύναμη, γιατί είναι σωστή. Είναι πλήρης καί αρμονική, γιατί δίνει στους ανθρώπους μία ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία, ασυμβίβαστη με κάθε δεισιδαιμονία, με κάθε αντίδραση, με κάθε υπεράσπιση της αστικής καταπίεσης. Είναι ο νόμιμος διάδοχος ό,τι καλύτερου δημιούργησε η ανθρωπότητα στον 19ο αιώνα με την μορφή της γερμανικής φιλοσοφίας, της αγγλικής πολιτικής οικονομίας, του γαλλικού σοσιαλισμού.
Σε αυτές τίς τρεις πηγές που είναι ταυτόχρονα και τα συστατικά μέρη του μαρξισμού θα σταθούμε λίγο.
Ι
Η φιλοσοφία του μαρξισμού είναι ο υλισμός. Στην διάρκεια όλης της νεότερης ιστορίας της Ευρώπης και κυρίως στα τέλη του 18ου αιώνα στην Γαλλία, όπου διαδραματιζόταν μια αποφασιστική μάχη ενάντια σε κάθε μεσαιωνική σαβούρα, ενάντια στην δουλοπαροικία, στους θεσμούς και στις ιδέες, ο υλισμός αποδείχθηκε η μοναδική συνεπής φιλοσοφία, πιστή σε όλες τις αρχές των φυσικών επιστημών, εχθρική προς τις δεισιδαιμονίες, την υποκρισία κτλ. Γι' αυτό οι εχθροί της δημοκρατίας προσπαθούσαν με όλες τους τίς δυνάμεις να «αναιρέσουν», να υποσκάψουν, να συκοφαντήσουν τον υλισμό καί υπεράσπιζαν τις διάφορες μορφές του φιλοσοφικού ιδεαλισμού, που έτσι είτε αλλιώς καταλήγει πάντα στην υπεράσπιση ή στην υποστήριξη της θρησκείας.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς υπεράσπισαν με τον πιο αποφασιστικό τρόπο το φιλοσοφικό υλισμό και εξήγησαν επανειλημένα πόσο βαθιά λανθασμένη είναι κάθε παρέκκλιση από αυτήν την βάση. Οι απόψεις τους έχουν εκτεθεί με την μεγαλύτερη σαφήνεια και λεπτομερειακά στα έργα του Ένγκελς: «Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ» καί «Αντι-Ντύρινγκ», που όπως και το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» είναι εγχειρίδια κάθε συνειδητού εργάτη.
Ο Μαρξ, όμως, δεν σταμάτησε στον υλισμό του 18ου αιώνα, μα προώθησε τη φιλοσοφία προς τα εμπρός. Την πλούτισε με τις κατακτήσεις της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας, ιδιαίτερα του συστήματος του Χέγκελ, που με την σειρά του είχε οδηγήσει στον υλισμό του Φόΰερμπαχ. Η κυριότερη από αυτές τις κατακτήσεις είναι η διαλεκτική, δηλαδή η διδασκαλία της εξέλιξης στην πιο πλήρη, βαθιά και απαλλαγμένη από κάθε μονομέρεια μορφή της, η διδασκαλία για την σχετικότητα της
ανθρώπινης γνώσης, που μας δίνει την αντανάκλαση της αιώνια εξελισσόμενης ύλης. Οι νεότατες ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών -ράδιο, ηλεκτρόνια, μεταστοιχείωση- επιβεβαίωσαν περίλαμπρα τον διαλεκτικό υλισμό του Μαρξ, παρ' όλες τις θεωρίες των αστών φιλοσόφων με τις «καινούριες» αναδρομές τους στον παλιό και σάπιο ιδεαλισμό.
Βαθαίνοντας και αναπτύσσοντας τον φιλοσοφικό υλισμό, ο Μαρξ τον οδήγησε ως το τέλος, τον επέκτεινε από την γνώση της φύσης στην γνώση της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο ιστορικός υλισμός του Μαρξ είναι η μεγαλύτερη κατάκτηση της επιστημονικής σκέψης. Το χάος και η αυθαιρεσία, που βασίλευαν ως τότε στις αντιλήψεις για την ιστορία και την πολιτική, αντικαταστάθηκαν από μία καταπληκτικά ολοκληρωμένη και αρμονική επιστημονική θεωρία, που δείχνει πως μέσα από έναν σχηματισμό κοινωνικής ζωής αναπτύσσεται, σαν συνέπεια της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, ένας άλλος ανώτερος σχηματισμός, λχ. από την δουλοπαροικία γεννιέται ο καπιταλισμός.
Οπως ακριβώς η γνώση του άνθρωπου αντανακλά την φύση, που υπάρχει ανεξάρτητα άπ' αυτόν, δηλαδή την εξελισσόμενη ύλη, έτσι και η κοινωνική γνώση του ανθρώπου (δηλαδή οι διάφορες αντιλήψεις και διδασκαλίες, φιλοσοφικές, θρησκευτικές, πολιτικές κτλ.) αντανακλά το οικονομικό καθεστώς της κοινωνίας. Οι πολιτικοί θεσμοί είναι το εποικοδόμημα πάνω στην οικονομική βάση. Βλέπουμε, λχ. πως οι διάφορες πολιτικές μορφές των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών χρησιμεύουν για τη στερέωση της κυριαρχίας της αστικής τάξης πάνω στο προλεταριάτο.
Η φιλοσοφία του Μαρξ είναι ένας ολοκληρωμένος φιλοσοφικός υλισμός, που έδωσε στην ανθρωπότητα - και ιδιαίτερα οτην εργατική τάξη- μεγάλα μέσα γνώσης.
II
Αφού παραδέχθηκε ότι το οικονομικό καθεστώς είναι η βάση, πάνω στην οποία υψώνεται το πολιτικό εποικοδόμημα, ο Μαρξ έστρεψε πριν άπ' όλα την προσοχή του στη μελέτη αυτού του οικονομικού καθεστώτος. Το βασικό έργο του Μαρξ, το «Κεφάλαιο», είναι άφιερωμένο στη μελέτη του οικονομικού καθεστώτος της σύγχρονης, δηλαδή της κεφαλαιοκρατικης κοινωνίας.
Η πριν από τον Μαρξ κλασική πολιτική οικονομία διαμορφώθηκε στην Αγγλία, στην πιο αναπτυγμένη κεφαλαιοκρατική χώρα. Ο Άνταμ Σμιθ και ο Ντάβιντ Ρικάρντο, μελετώντας το οικονομικό καθεστώς, έβαλαν τις βάσεις της θεωρίας της αξίας με βάση την εργασία. Ο Μαρξ συνέχισε το έργο τους. Θεμελίωσε γερά και ανάπτυξε με συνέπεια αυτή τη θεωρία. Έδειξε ότι η αξία κάθε εμπορεύματος καθορίζεται από το ποσό του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας, που απαιτείται για την παραγωγή αυτού του εμπορεύματος.
Εκεί όπου οι αστοί οικονομολόγοι έβλεπαν σχέσεις πραγμάτων (ανταλλαγή εμπορεύματος με εμπόρευμα), εκεί ο Μαρξ αποκάλυψε σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους. Η ανταλλαγή των εμπορευμάτων εκφράζει τη σύνδεση ανάμεσα στους ξεχωριστούς παραγωγούς μέσω της αγοράς. Το χρήμα σημαίνει ότι αυτή η σύνδεση γίνεται όλο και πιο στενή, συνενώνοντας άδιάρηκτα σε ένα σύνολο όλη την οικονομική ζωή των χωριστών παραγωγών. Το κεφάλαιο σημαίνει την παραπέρα ανάπτυξη αυτής της σύνδεσης: η εργατική δύναμη του ανθρώπου γίνεται εμπόρευμα. Ο μισθωτός εργάτης πουλάει την εργατική του δύναμη στον ίδιοκτήτη της γης, του εργοστασίου, των εργαλείων δουλίας. Το ένα μέρος από την εργάσιμη μέρα ο εργάτης το διαθέτει για να καλύψει τα έξοδα της συντήρησης του και της συντήρησης της οικογένειας του (μεροκάματο) και το άλλο μέρος της ημέρας ο εργάτης δουλεύει δωρεάν, δημιουργώντας για τον κεφαλαιοκράτη την υπεραξία, την πηγή των κερδών, την πηγή του πλούτου της τάξης των κεφαλαιοκρατών.
Η διδασκαλία της υπεραξίας είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ.
Το κεφάλαιο που δημιουργήθηκε με τη δουλιά του εργάτη, καταπιέζει τον εργάτη, καταστρέφοντας τους μικρονοικοκυραίους και δημιουργώντας τη στρατιά των ανέργων. Στή βίομηχανία φαίνεται αμέσως η νίκη της μεγάλης παραγωγής, μα και στη γεωργία βλέπουμε το ίδιο φαινόμενο: η υπεροχή της μεγάλης κεφαλαιοκρατικής γεωργίας μεγαλώνει, αυξάνει η χρησιμοποίηση μηχανών, το αγροτικό νοικοκυριό πέφτει στα δίχτυα του χρηματικού κεφαλαίου, ξεπέφτει και καταστρέφεται κάτω από τον ζυγό της καθυστερημένης τεχνικής. Στη γεωργία είναι διαφορετικές οι μορφές της κατάπτωσης της μικρής παραγωγής, όμως -η ίδια η κατάπτωση είναι γεγονός αναμφισβήτητο.
Τσακίζοντας τη μικρή παραγωγή, το κεφάλαιο οδηγεί στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και στη δημιουργία μονοπωλιακής θέσης για τις ενώσεις των πιο μεγάλων κεφαλαιοκρατών. Η ίδια η παραγωγή γίνεται όλο και πιο κοινωνική- εκατοντάδες χιλιάδες και εκατομμύρια εργάτες συνενώνονται μέσα σ' ένα σχεδιασμένο οικονομικό οργανισμό- ενώ το προϊόν της κοινής εργασίας το ιδιοποιείται μια χούφτα κεφαλαιοκράτες. Μεγαλώνει η αναρχία στην παραγωγή, οι κρίσεις, το λυσασμένο κυνηγητό των αγορών, η αβεβαιότητα της μάζας του πληθυσμού για το αύριο.
Το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς, αυξάνοντας την εξάρτηση των εργατών από το κεφάλαιο, δημιουργεί την τεράστια δύναμη της ενωμένης εργασίας.
Ο Μαρξ παρακολούθησε την ανάπτυξη του καπιταλισμού από τα πρώτα έμβρυα της εμπορευματικής οικονομίας, από την απλή ανταλλαγή, ως τις ανώτερες του μορφές, ως τη μεγάλη παραγωγή.
Και η πείρα όλων των κεφαλαιοκρατικών χωρών, τόσο των παλιών, όσο και των καινούργιων, δείχνει εξόφθαλμα, κάθε χρόνο και σε μεγαλύτερο αριθμό εργάτες, την ορθότητα αυτής της διδασκαλίας του Μαρξ.
Ο καπιταλισμός νίκησε σ' όλο τον κόσμο, μα η νίκη αυτή είναι μονάχα το προοίμιο της νίκης της εργασίας πάνω στο κεφάλαιο.
III
Όταν είχε ανατραπεί το σύστημα της δουλοπαροικίας και είδε το φως της ημέρας η «ελεύθερη» κεφαλαιοκρατική κοινωνία αποκαλύφθηκε αμέσως ότι αυτή η ελευθερία σημαίνει ένα καινούργιο σύστημα καταπίεσης καί εκμετάλλευσης των εργαζομένων.
Αμέσως άρχισαν να παρουσιάζονται διάφορες σοσιαλιστικές διδασκαλίες, σαν αντανάκλαση αυτής της καταπίεσης και σαν διαμαρτυρία ενάντιον της. Ο πρωταρχικός όμως σοσιαλισμός ήταν ουτοπικός σοσιαλισμός. Έκανε κριτική στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία, την καταδίκαζε, την καταριόταν, ονειρευόταν τον αφανισμό της, έπλαθε με τη φαντασία του ένα καλύτερο καθεστώς, προσπαθούσε να πείσει τους πλούσιους ότι η εκμετάλλευση είναι κάτι ανήθικο.
Ο ουτοπικός όμως σοσιαλισμός δεν μπορούσε να υποδείξει μια πραγματική διέξοδο. Δεν μπορούσε ούτε να εξηγήσει την ουσία της μισθωτής δουλείας μέσα στο κεφαλαιοκρατικό καθεστώς, ούτε να ανακαλύψει τους νόμους της εξέλιξης του, ούτε να βρει την κοινωνική εκείνη δύναμη, που είναι ικανή να γίνει ο δημιουργός της νέας κοινωνίας.
Στο μεταξύ οι θυελλώδεις επαναστάσεις, που συνόδεψαν, την πτώση της φεουδαρχίας, της δουλοπαροικίας, παντού στην Ευρώπη και κυρίως στη Γαλλία, αποκάλυπταν όλο και πιο εξόφθαλμα ότι η βάση όλης της εξέλιξης και η κινητήρια δύναμη της είναι η πάλη των τάξεων.
Καμία νίκη της πολιτικής ελευθερίας πάνω στην τάξη των φεουδαρχών δεν κατακτήθηκε χωρίς απεγνωσμένη αντίσταση. Καμιά κεφαλαιοκρατική χώρα δεν διαμορφώθηκε πάνω σε λίγο-πολύ ελεύθερη, δημοκρατική βάση, χωρίς αγώνα ζωής ή θανάτου ανάμεσα στις διάφορες τάξεις της κεφαλαιοκρατικης κοινωνίας.
Η μεγαλοφυία του Μαρξ συνίσταται στο ότι μπόρεσε, νωρίτερα άπ' όλους, να βγάλει άπ' αυτά το συμπέρασμα που μας διδάσκει η παγκόσμια ιστορία και να το εφαρμόσει με συνέπεια. Το συμπέρασμα αυτό είναι η διδασκαλία για την ταξική πάλη.
Οι άνθρωποι ήταν πάντα και θα είναι πάντα απλοϊκά θύματα της απάτης και της αυταπάτης στην πολιτική, όσο δεν θα μάθουν να ξεχωρίζουν πίσω από τις διάφορες ηθικές, θρησκευτικές, πολιτικές και κοινωνικές φράσεις, δηλώσεις, υποσχέσεις, τα συμφέροντα αυτών ή εκείνων των τάξεων. Οι οπαδοί των μεταρυθμίσεων και των βελτιώσεων θα εξαπατούνται πάντα από τους υπερασπιστές του παλιού, όσο δεν θα έχουν καταλάβει ότι κάθε παλιός θεσμός, όσο άγριος και σάπιος κι αν φαίνεται, κρατιέται από τίς δυνάμεις αυτών ή εκείνων των κυρίαρχων τάξεων. Και για να σπάσουμε την αντίσταση αυτών των τάξεων υπάρχει μόνο ένα μέσο: να βρούμε μέσα στην ίδια την κοινωνία που μας περιβάλλει, να διαφωτίσουμε και να οργανώσουμε για την πάλη, τις δυνάμεις εκείνες, που μπορούν -και από την κοινωνική θέση τους οφείλουν- να αποτελέσουν την δύναμη, που είναι ικανή να σαρώσει το παλιό και να δημιουργήσει το νέο.
Μόνο ο φιλοσοφικός υλισμός του Μαρξ έδειξε στο προλεταριάτο την διέξοδο από την πνευματική σκλαβιά, όπου φυτοζωούσαν ως τότε όλες οι καταπιεζόμενες τάξεις. Μόνο η οικονομική θεωρία του Μαρξ εξήγησε την πραγματική θέση του προλεταριάτου μέσα στο σύνολο του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος.
Σε όλο τον κόσμο, από την Αμερική ως την Ιαπωνία κι από τη Σουηδία ως τη Νότια Αφρική, πληθαίνουν οι ανεξάρτητες οργανώσεις του προλεταριάτου. Το προλεταριάτο φωτίζεται και διαπαιδαγωγείται, διεξάγοντας την ταξική του πάλη, απαλλάσσεται από τις προλήψεις της αστικής κοινωνίας, συσπειρώνεται όλο και πιο στενά και μαθαίνει να μετρά το μέγεθος των επιτυχιών του, ατσαλώνει τίς δυνάμεις του και αναπτύσσεται ασταμάτητα.
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Προσβεστσένιγιε" αρ.3, Μάρτιος 1913
Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ